Upanishad ।। ऐतरेयोपनिषत् ।।

ऋग्वेदः ऐतरेयद्वितीयारण्यकम्

प्रथमोऽध्यायः

प्रथमः खण्डः

ॐ वाङ्मे मनसि प्रतिष्ठिता मनो मे वाचि प्रतिष्ठित-माविरावीर्म एधि वेदस्य म आणीस्थः श्रुतं मे मा प्रहासीरनेनाधीतेनाहोरात्रान् संदधाम्यृतं वदिष्यामि सत्यं वदिष्यामि तन्मामवतु तद्वक्तारम्वत्ववतु मामवतु वक्तारमवतु वक्तारम् ।।

ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ।।

ॐ ।।

आत्मा वा इदमेक एवाग्र आसीन्नान्यत्किञ्जन मिषत् ।

स ईक्षत् लोकान्नु सृजा इति।।

स इमाल्लोकानसृजताम्भो मरीचीर्मरमापोऽदोऽम्भः परेण दिवं द्यौः प्रतिष्ठाऽन्तारिक्षं मरीचयः ।।

पृथ्वी मरो या अधस्ताता आपः ।।

स ईक्षतेमे नु लोका लोकपालान्नु सृजा इति ।

सोऽद्भूय एव पुरुषं समुद्वृत्यामूर्च्छयत् ।।

तमभ्यतस्याभितप्तस्य मुखं निरभिद्यत यथाऽण्डम् मुखाद्वाग्वाचोऽग्रिर्नासिके निरभिद्येता नासिकाभ्यां प्राणः प्राणाद्वायुरक्षिणी निरभिद्येतामक्षीभ्यां

चक्षुश्चक्षुष आदित्यः कर्णौ निरभिद्येतां कर्णाभ्यां श्रोत्रं श्रोत्रद्दिशस्त्वङ्-निरभिद्यत त्वचोलोमानि लोमभ्य ओषधिवनस्पतयो ह्दयं निरभिद्यत ह्दयान्मनो मनश्चन्द्रमा

नाभिर्निरभिद्यत नाभ्या अपानोऽपानान्मृत्युः शिश्नं निरभिद्यत शिश्नाद्रेतो रेतस आपः।।

द्वितीयः खण्डः

ता एता देवताः सृष्टा अस्मिन्ममहत्यर्णवे प्रापतन्तमशनाया-पिपासाभ्यामनववार्जत्ता

एनमब्रुवन्नायतनं नः प्रजानीहि यस्मिन् प्रतिष्ठाता अन्नमदामेति ।।

ताभ्यो गामानयत्ता अब्रुवन्न वै नोऽयमलमिति ।

ताभ्योऽश्चमानयता अब्रुवन्न वै नोऽयमलमिति ।।

ताभ्यः पुरुषमानयत्ता अब्रुवन् सुकृतं बतेति पुरुषो वाव सुकृतं ।

ता अब्रवीद्यथायतनं प्रविशतेति ।।

अग्रिर्वाग्भूत्वा मुखं प्राविषद्वाशुः श्रोत्रं भूत्वा कर्णौ प्राविशन्नोषधिवनस्पतयो लोमानि भूत्वा त्वचं प्राविशंश्चन्द्रमा मनो भूत्वा ह्दयं प्राविशन्यमृत्युरपानो भूत्वा नाभिप्राविशदापो रेतो भूत्वा शिश्नं प्राविशम् ।।

तमशनायापिपासे अब्रूतामावाभ्यामभिप्रजानीहीति ।

ते अब्रवीदेतास्मेव वां देवतास्वाभजाम्येतासु भागिन्यौ करोमीति ।

तस्माद्यस्मै कस्यै च देवतायै हविर्गृह्यते भागिन्यावेवास्यामशनाया पिपासे भवतः ।।

तृतीयः खण्डः

स ईक्षतेमे नु लोकाश्च लोकपालाश्चान्नमेभ्यः सृजा ईति ।।

सोऽपोऽभ्यं तपत्ताभ्योऽभितप्भ्यो मूर्ति रजायत् ।

या वै सा मूर्तिरजातान्नं वै तत् ।।

तदेनत्सृष्टम् पराङ्त्याजिघांसत्तद्वाचाऽजिघृक्षन्नाशक्नोद्वाचा ग्रहीत् स

यद्वैनद्वाचाऽग्रहैष्यद्भिव्याह्रत्य हैवान्नमत्रप्स्यत् ।।

तत्प्राणेनाजिघृक्षत्तन्नाशक्नोत्प्राणेन ग्रहीतुं स यद्वैनत्प्राणेनाग्रहैष्यद्भिप्राण्य

हैवान्नमत्रप्स्यत् ।।

तच्छक्षुषाऽजिघृश्रत्तन्नाशक्नोच्चक्षुषा ग्रहीतुं स यद्वैनच्चक्षुषाऽग्रहैष्यद्दृष्टवा

हैवान्नमत्रप्स्यत् ।।

तच्छोत्रेणाजिघृक्षत्तन्नाशक्वोच्छोत्रेण ग्रहीतुं स यद्वैन्नच्छोत्रेणाग्रहैष्यच्छुत्वा

हैवान्नमत्रप्स्यत् ।।

तत्वचाऽजिघृक्षत्तन्नाशक्नोत्वाचा ग्रहीतुं स यद्वैनत्वचाऽग्रहैष्यत् स्पृष्ट्रवा

हैवानमत्रप्स्यत्।।

तन्ममसाऽजिघृऽक्षत्तन्नाशक्नोन्मनसा ग्रहीतुं स यद्वैनन्मनसाऽग्रैष्यद्ध्याता

हैवान्नमत्रस्यत् ।।

तच्छिक्षेन्ना जिघृक्षत्तन्नाशक्नोच्छिश्वेन ग्रहीतुं स यद्वैनच्छिश्चेनाग्रहैष्यद्विसृज्य

हैवान्नमत्रप्स्यत् ।।

तदपानेनाजिघृक्षत्तदावयत्सैषोऽन्नस्य ग्रहो यद्वायुरन्नायुर्वा एष यद्वायुः ।।

स ईक्षत् कथं न्विद् मदृतेस्यादिति स ईक्षत् कतरेण प्रपद्या इति ।

स ईक्षत यदि श्रोत्रेण श्रुतं यदि त्वचा स्पृष्टं यदि मनसा ध्यात् यद्यपानेनाभ्यपानितं

यदि शिश्चेन विश्रृष्टिमथ कोऽहमिति ।।

स एतमेव सीमानं विदार्यैतया द्वारा प्रापद्यत् ।

सैषा विदृमिर्नाम द्वास्तदेतन्नान्दनन्तस्य त्रय आवसथास्रयः स्वप्ना अयमावसथो

ऽयमावसथोऽयमावसथ ईति ।।

स जातो भूतान्यभिव्यैरव्यत् किमिहान्यं वावदिषिदिति ।

स एत्मेव पुरुषम् ब्रह्म ततममपश्यदिद्मदर्शमिती ।।

तस्मादिदन्द्रो नामेदन्दो ह वै नाम तमिदन्द्रंसन्तमिन्द्र ईच्याचक्षते परोक्षैण

परोक्षप्रिया ईव हि देवाः परोक्षप्रिया इव हि देवाः ।।

द्वितीयोऽध्यायः

प्रथमः खण्डः

ॐ पुरुषे ह वा अयमादितो गर्भो भवति यदेतद्रेत स्तदेतत्सर्वेभ्योऽङ्गेभ्यस्तेजः

संभूतमात्मन्यवाऽऽत्मानं विभर्ति तद्यदा स्रियां सिञ्चत्यथैनज्जनयति तदस्य

प्रथमं जन्म ।।

तत् स्रिया आत्मभूयं गच्छति यथा स्वमङ्ग तथा तस्मादेनां न

हिनस्ति साऽस्यैतमात्मानमत्र गतं भावयति ।।

सा भावयित्री भावयितव्या भवति तं यत्कुमारं जन्मोऽग्रेधिभावयत्यात्मामेव

तद्भावयत्येषा लोकानां सन्तत्या एवं सन्तता हीमे लोकास्तदस्य द्वितायं जन्म ।।

सोऽस्यायमात्मा पुण्येभ्यः कर्मभ्यः प्रतिधीयतेऽथास्यायमितर आत्मा कृतकृत्यो

वयोगतः प्रैति स इतः प्रयन्नेव पुनजार्यते तदस्य तृतीयं जन्म ।।

तदुक्तमृषिणा गर्भे नु सन्नन्वेषामवेदमहं देवानां जनिमानि विश्वा ।

शतं मा पुर आयसीररक्षन्नधः श्येनो जवसा निरदीयमिति गर्भ एवैतच्छयानो वामदेव

एवमुवाच ।।

स एवं विद्वानस्माच्छरीरभेदादूर्ध्व उत्क्रमा-मुष्मिन स्व्रर्गे लोके सर्वान्

कामानाप्त्वाऽमृतः समभवत्समभवत् ।।

।।तृतीयोऽध्यायः ।।

प्रथमः खण्डः

ॐ कोऽयमात्मेति वयमुपास्महे कतरः स आत्मा येन वा पश्यति येन वा श्रृवोणि येन

वा गन्धानाजिघ्रति येन वा वाचं व्याकरोति येन वा स्वादुचाल्वादु च विजानाति ।।

यदेतद्ह्रदयं मनश्चैतत् संज्ञामनाज्ञानं विज्ञानं मेधा दृष्टिघृतिर्मनीषा जूतिः स्मृतिः

संकल्पः क्रतुरसुः कामो वश इति सर्वाण्येवैतानि प्रज्ञानस्य नामधेयानि भवन्ति ।।

एष ब्रह्यैष इन्द्र एष प्रजापतिरेते सर्वे देवा इमानि च पञ्च महाभूतानि पृथिवी

वायुराकाश आपो ज्योतिषीत्येतानीमानि च क्षुद्रमिश्राणीव बीजानीतराणि चेतराणि

चाण्डजानि च जारुजानि च स्वेदजानि चोदिभज्जानि चाश्वा गावः पुरुषा हस्तिनो

यत्किञ्जेद प्राणिजङ्गमं च पतत्रि च यञ्ज स्थावरं सर्वं तत्प्रज्ञानेत्रम् प्रज्ञाने प्रतिष्ठितं

प्रज्ञानेत्रो लोकः प्रज्ञा प्रतिष्ठा प्रज्ञानं ब्रह्म ।।

स एतेन प्रज्ञेनाऽऽत्मनाऽस्माल्लोका-दुत्क्रम्यामुष्मिन स्वर्गे लोके सर्वान्

कामानाप्त्नाऽमृतः समभवत् समभवदित्योम् ।।

ॐ वाङ्गमे मनसि प्रतिष्ठिता मनो मे मा वाचि प्रतिष्ठित माविरावीर्म एधि वेदस्य

म आणीस्थ श्रुतं मे मा प्रहासीरनेनाधीतेनाहोरात्रान् संदधाम्यृतं वदिष्यामि सत्यं

वदिष्यामि तन्मामवतु तद्वक्तारमवत्ववतु मामवतु वक्तारमतु वक्तारम् ।।

।। ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः।।